لالی انتخابی(selective mutism) ؛ وقتی کودک حرف دارد، اما صدا نه
حتماً کودکانی را دیده‌اید که در خانه و کنار خانواده پرحرف و بازیگوش‌اند، اما به محض ورود به مدرسه یا جمع‌های شلوغ، سکوت می‌کنند؛ طوری که انگار زبان‌شان را گم کرده‌اند. این وضعیت شاید برای اطرافیان عجیب یا نگران‌کننده باشد، اما در بسیاری از مواقع، پشت این سکوت، اختلالی به نام لالی انتخابی (selective mutism) پنهان شده است.
لالی انتخابی یکی از اختلالات اضطرابی در کودکان است که باعث می‌شود کودک در موقعیت‌های خاص – معمولاً اجتماعی – مثل کلاس درس یا مهمانی، نتواند حرف بزند. نه به این دلیل که بلد نیست یا نمی‌خواهد؛ بلکه چون نمی‌تواند. اضطراب او آن‌قدر بالا می‌رود که حرف‌ها در گلویش گیر می‌کنند.
مدت زمان مشاهده علائم لالی انتخابی
برای تشخیص لالی انتخابی، مدت زمان پایدار بودن علائم اهمیت زیادی دارد. معمولاً این اختلال وقتی مطرح می‌شود که کودک حداقل به مدت یک ماه در موقعیت‌های خاص مانند مدرسه یا جمع‌های ناآشنا، حرف نمی‌زند، اما در محیط‌های امن مثل خانه حرف زدن را ادامه می‌دهد. اگر سکوت کودک تنها برای چند روز یا جلسات محدود باشد، احتمالاً مربوط به اضطراب موقتی است و نمی‌توان آن را لالی انتخابی دانست. معمولاً این اختلال در سال‌های ابتدایی مدرسه بروز می‌کند، وقتی کودک با موقعیت‌های جدید و چالش‌برانگیز مواجه می‌شود.
مثالی واقعی از یک کودک ساکت
فرض کنید پسری ۶ ساله به اسم آرین، که در خانه با پدر و مادر و خواهرش شوخی می‌کند، قصه می‌گوید و حتی بلندبلند آواز می‌خواند. اما به محض اینکه وارد کلاس می‌شود، ساکت می‌نشیند، حرف نمی‌زند، حتی جواب سلام معلم را هم با سر می‌دهد. نه با کسی دعوا کرده، نه ناراحت است، فقط نمی‌تواند حرف بزند. و این رفتار هفته‌ها ادامه پیدا می‌کند. اگر چنین چیزی را دیده‌اید، خیلی احتمال دارد پای لالی انتخابی در میان باشد.
این کودکان چه ویژگی‌هایی دارند؟
بچه‌هایی که لالی انتخابی دارند، معمولاً در خانه خیلی راحت‌اند، اما در محیط‌هایی که اضطراب‌برانگیز هستند، مثل مدرسه، مهدکودک یا جمع‌های ناآشنا، سکوت می‌کنند. گاهی فقط در یک محیط خاص این رفتار را نشان می‌دهند و در بقیه‌ی موقعیت‌ها نرمال هستند. بعضی از آن‌ها حتی از تماس چشمی هم فرار می‌کنند یا حرکات بدنی‌شان خیلی محدود می‌شود، انگار یکدفعه یخ زده‌اند.
چرا این اتفاق می‌افتد؟
در بیشتر موارد، لالی انتخابی ریشه در اضطراب اجتماعی دارد. این بچه‌ها معمولاً شخصیت خجالتی و حساس‌تری دارند. ممکن است زمینه‌ی ژنتیکی داشته باشند، یعنی در خانواده‌شان هم کسانی باشند که اضطراب بالا دارند. گاهی هم تجربه‌هایی مثل جابجایی خانه، مهاجرت، ورود به محیط ناآشنا، یا حتی رفتار نادرست بزرگ‌ترها باعث می‌شود کودک احساس ناامنی کند و واکنشش، سکوت باشد.
لالی انتخابی در بزرگسالی؟
اگرچه لالی انتخابی بیشتر در دوران کودکی بروز می‌کند، اما در برخی موارد، اگر درمان نشود یا اضطراب اجتماعی ادامه پیدا کند، نشانه‌هایی از آن می‌تواند تا بزرگسالی باقی بماند. بزرگسالان ممکن است در موقعیت‌های خاصی مثل مصاحبه کاری، سخنرانی یا تعامل با افراد ناآشنا دچار سکوت شدید یا قفل زبانی شوند. البته این سکوت دیگر به شکل لالی انتخابی کلاسیک نیست، اما ریشه‌ی اضطرابی مشابهی دارد و نیاز به بررسی و مداخله حرفه‌ای دارد.
راه‌های کمک و درمان
خوشبختانه لالی انتخابی قابل درمان است. روش‌هایی مثل درمان شناختی-رفتاری (CBT) کمک می‌کند که کودک قدم‌به‌قدم با اضطرابش روبه‌رو شود و یاد بگیرد چطور در موقعیت‌های مختلف صحبت کند. معمولاً درمان از موقعیت‌هایی شروع می‌شود که کودک در آن‌ها احساس امنیت بیشتری دارد، و بعد به‌تدریج به موقعیت‌های سخت‌تر می‌رسد.
گاهی هم از بازی‌درمانی، آموزش والدین و همکاری نزدیک با مدرسه استفاده می‌شود تا کودک کم‌کم راحت‌تر ارتباط برقرار کند. در موارد شدیدتر، اگر اضطراب خیلی بالا باشد، روان‌پزشک ممکن است دارو تجویز کند، البته با دوز کم و زیر نظر دقیق.
نقش بزرگ‌ترها
والدین و معلم‌ها نقش کلیدی دارند. سرزنش، مقایسه یا فشار آوردن به کودک فقط اوضاع را بدتر می‌کند. بهتر است با صبر، تشویق‌های کوچک، و ایجاد محیطی امن و بدون قضاوت، به کودک اجازه بدهیم در زمان خودش آماده صحبت شود. یک «سلام» آهسته یا حتی اشاره‌ی کوچک از طرف او، می‌تواند نشانه‌ی بزرگی از پیشرفت باشد.
لالی انتخابی شاید در نگاه اول نگران‌کننده به نظر برسد، اما اگر زود تشخیص داده شود و با روش درست درمان شود، کودک می‌تواند به مرور صدایش را پیدا کند و دوباره در جمع‌ها بدرخشد. فقط کافی‌ست صبر کنیم، گوش بدهیم و با او هم‌صدا شویم.
معرفی فیلم:
برتی (شاه جورج ششم) – The King’s Speech (2010)
سن تقریبی: نوجوان تا بزرگسالی
محیط رشدی: خانواده سلطنتی سخت‌گیر، پدر مقتدر، فشار شدید برای سخنرانی عمومی
نشانه‌های روان‌شناختی:
• لکنت شدید در موقعیت‌های رسمی
• اضطراب بالا از داوری و ارزیابی دیگران
• سکوت در موقعیت‌های پرتنش
• اجتناب از حرف زدن، حتی وقتی لازم است
• اعتمادبه‌نفس پایین ناشی از روابط سلطه‌گرانه در کودکی
تحلیل:
اگرچه برتی به‌طور رسمی دچار لالی انتخابی نیست، اما رفتارهایش – به‌ویژه در کودکی – بسیار به آن شباهت دارد. اضطراب شدید او باعث می‌شود در جمع نتواند صحبت کند یا سکوت را انتخاب کند. فیلم به‌خوبی نشان می‌دهد که مشکلات گفتاری، می‌توانند ریشه در اضطراب و فشارهای روانی دوران رشد داشته باشند، نه صرفاً ناتوانی جسمی.
معرفی کتاب:
درمان کودکان مبتلا به لالی انتخابی (موتیسم، SM): یک رویکرد یکپارچه رفتاری ویژه درمانگران کودک
نویسنده: آر. لیندزی برگمن
مترجم: دکتر پریسا یاسمی‌نژاد
ناشر: انتشارات آوای نور
سال چاپ: 1398 (چاپ دوم)
معرفی: این کتاب یک راهنمای جامع برای درمانگران کودک است که به بررسی رویکردهای رفتاری در درمان لالی انتخابی می‌پردازد. نویسنده با استفاده از تکنیک‌های مواجهه تدریجی، حساسیت‌زدایی و شکل‌دهی رفتار، برنامه‌ای ساختارمند برای درمان این اختلال ارائه می‌دهد.
اگر احساس می‌کنید کودک شما در موقعیت‌هایی مثل مدرسه، مهمانی یا جمع‌های خانوادگی صحبت نمی‌کند، در حالی که در خانه کاملاً عادی و روان حرف می‌زند، ممکن است با لالی انتخابی روبه‌رو باشید. این اختلال نوعی اضطراب است و نیاز به توجه و درمان تخصصی دارد. مداخله‌ی به‌موقع می‌تواند به کودک کمک کند تا بدون ترس، ارتباطی سالم و طبیعی با دیگران برقرار کند. در کلینیک سلامت پارسیان، تیمی از روانشناسان و مشاوران متخصص کودک و نوجوان آماده‌اند تا در این مسیر همراه شما باشند. ما در کنارتان هستیم تا کودک‌تان صدای خود را با اعتماد به‌نفس دوباره پیدا کند.
فایل زیر شامل توضیحات ساده و تکمیلی این اخلال است:
